تحلیل نظام حمایت از علائم تجاری یورو 2024
مقدمه
در عصر جهانی شدن و تجاری‌سازی فزاینده ورزش، حقوق مالکیت فکری (Intellectual Property Rights) به یکی از ارکان اصلی نظام حقوقی حاکم بر رویدادهای ورزشی بین‌المللی تبدیل شده است. فدراسیون‌های ورزشی و نهادهای برگزارکننده این رویدادها، همچون اتحادیه فوتبال اروپا (UEFA) در قبال مسابقات قهرمانی فوتبال اروپا موسوم به یورو (EURO)، بیش از پیش در پی حفاظت از دارایی‌های فکری خود در قالب علائم تجاری (Trademarks)، حق مؤلف (Copyrights) و طرح‌های صنعتی (Industrial Designs) هستند.
انتشار راهنمای جامع یوفا در خصوص حقوق مالکیت فکری مرتبط با یورو ۲۰۲۴، بهانه‌ای است برای تحلیل نظام بین‌المللی و منطقه‌ای حمایت از این حقوق در حوزه ورزش و بررسی اقدامات این نهاد در راستای تثبیت انحصارات قانونی خود و مقابله با نقض‌های احتمالی. از این رو در نوشتار حاضر، ضمن مروری بر مبانی نظری و اسناد بین‌المللی حقوق مالکیت فکری، به تجزیه و تحلیل حقوقی عناصر مورد حمایت یوفا در ارتباط با یورو ۲۰۲۴ و سازوکارهای اعمال و پاسداشت این حقوق در پرتو رویه بین‌المللی خواهیم پرداخت.
مبانی نظری و تحول تاریخی حقوق مالکیت فکری
حقوق مالکیت فکری به معنای حقوق انحصاری اعطا شده به پدیدآورندگان و مالکان دستاوردهای فکری، ابداعات و نشانه‌های تجاری، ریشه در نظریات حقوق طبیعی دارد. بر اساس این نظریات، حق مالکیت افراد بر ثمرات فکر و خلاقیت خویش، حقی ذاتی و سزاوار حمایت قانونی است. با وقوع انقلاب صنعتی و توسعه اقتصاد مبتنی بر نوآوری، رویکردی عمل‌گرایانه به این حقوق نیز شکل گرفت که وجود انحصارات قانونی را محرک سرمایه‌گذاری در عرصه دانش و خلاقیت می‌دانست.
بر این مبنا، نخستین قوانین ملی و معاهدات بین‌المللی ناظر بر حمایت از مالکیت فکری، از اواخر قرن نوزدهم میلادی پدیدار شدند. کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی (Paris Convention for the Protection of Industrial Property) مصوب ۱۸۸۳ و کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری (Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works) مصوب ۱۸۸۶، با پیش‌بینی استانداردهای حداقلی حمایت از مالکیت فکری و اصولی نظیر «رفتار ملی» (National Treatment) و «حق اولویت» (Right of Priority)، شالوده‌های اصلی نظام بین‌المللی کنونی در این حوزه را بنا نهادند.
طی قرن بیستم، این اسناد بنیادین اصلاحات و الحاقات متعددی را به منظور انطباق با شرایط نوین فناورانه و مقتضیات حمایت از مالکیت فکری پذیرا شدند. تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization) در سال ۱۹۶۷ به عنوان نهاد تخصصی سازمان ملل متحد، گامی مؤثر در جهت نهادینه شدن همکاری‌های بین‌المللی و هماهنگ‌سازی نظام‌های ملی در این عرصه بود. در دهه‌های پایانی این سده، حقوق مالکیت فکری به یکی از محورهای اصلی مناقشات تجاری میان کشورهای پیشرفته صنعتی و در حال توسعه تبدیل شد.
با شکل‌گیری سازمان تجارت جهانی (World Trade Organization) در سال ۱۹۹۴، موافقت‌نامه جنبه‌های تجاری حقوق مالکیت فکری موسوم به تریپس (TRIPS Agreement) نیز به تصویب رسید. این سند با وضع مقررات دقیق‌تر و جامع‌تر در زمینه انواع حقوق مالکیت فکری و الزامی نمودن حداقل‌های حمایتی و ضمانت اجراهای مؤثر مدنی و کیفری، نظام بین‌المللی پیشین را دگرگون ساخت. امروزه تبعیت از مقررات تریپس، پیش‌شرط عضویت کشورها در سازمان تجارت جهانی و مشارکت در اقتصاد بین‌المللی محسوب می‌شود.
در کنار تحولات جهانی، در سطح منطقه‌ای نیز سازمان‌هایی نظیر اتحادیه اروپا، اقدام به هماهنگ‌سازی و یکپارچه‌سازی نظام‌های حقوقی کشورهای عضو در راستای حمایت از مالکیت فکری و تسهیل گردش کالاها و خدمات دانش‌بنیان نموده‌اند. بر پایه دستورالعمل‌ها و مقررات این اتحادیه، کشورهای اروپایی نظام حمایتی نسبتاً منسجم و فراگیری را در قبال انواع حقوق مالکیت فکری ایجاد کرده‌اند که زمینه را برای شناسایی و اجرای این حقوق در عرصه ورزش و رویدادهای مرتبط، نظیر مسابقات یورو ۲۰۲۴ مهیا می‌سازد.
مصادیق حقوق مالکیت فکری یوفا در یورو ۲۰۲۴
در بستر نظام حقوقی بین‌المللی و منطقه‌ای فوق‌الذکر، یوفا به مثابه نهاد فراملی متولی حاکمیت بر فوتبال اروپا و برگزارکننده انحصاری مسابقات یورو، طیف وسیعی از عناصر و مؤلفه‌های مرتبط با این رویداد را مشمول حمایت حقوق مالکیت فکری خود قرار داده است. راهنمای اخیراً منتشر شده یوفا در ارتباط با یورو ۲۰۲۴، گویای اهتمام جدی این نهاد به تثبیت و حفاظت همه جانبه از انحصارات قانونی خویش است.
برای دریافت فایل اطلاعیه و راهنمایی در مورد استفاده از علائم EURO 2024 روی این لینک کلیک کنید.
در وهله نخست، یوفا در حوزه علائم تجاری (Trademarks)، واژه‌ها و عبارات کلیدی نظیر «EURO ۲۰۲۴»، «UEFA EURO ۲۰۲۴ «UEFA EUROPEAN FOOTBALL CHAMPIONSHIP و نیز شعار رسمی مسابقات به زبان آلمانی «UNITED BY FOOTBALL VEREINT IM HERZEN EUROPAS» را به ثبت رسانده و تحت حمایت انحصاری قرار داده است. همچنین طرح‌های دیداری متعدد این رویداد، نظیر Official Logo، Official Emblem، و Official Mascot در زمره علائم تجاری ثبت شده یوفا محسوب می‌شوند.
علاوه بر آن، یوفا نسبت به شناسایی حقوق خود بر طرح‌های صنعتی (Industrial Designs) مرتبط با یورو ۲۰۲۴ نیز اقدام نموده است. در این راستا، Official Host City Logos مربوط به شهرهای میزبان، Stadium Pictograms ورزشگاه‌های محل برگزاری و به طور کلی، عناصر هویت بصری رویداد موسوم به UEFA EURO ۲۰۲۴™ Brand Identity را می‌توان از مصادیق بارز طرح‌های صنعتی متعلق به یوفا برشمرد.
افزون بر حقوق مالکیت صنعتی، یوفا در قلمرو حقوق مؤلف (Copyrights) نیز از حمایت گسترده‌ای برخوردار است. کلیه آثار و مواد دیداری و شنیداری پدید آمده توسط این نهاد در ارتباط با یورو ۲۰۲۴، اعم از پوسترها، بروشورها، کلیپ‌های ویدیویی، موسیقی‌ها و سایر تولیدات، تحت حمایت حق مؤلف قرار خواهند گرفت. در نتیجه هرگونه بهره‌برداری یا نسخه‌برداری از این آثار، مستلزم کسب مجوزهای لازم از سوی یوفا است.
با توجه به شناسایی گسترده حقوق مالکیت فکری یوفا در پرتو نظام حقوقی ملی کشورهای اروپایی و چارچوب‌های هماهنگ‌ساز اتحادیه اروپا، این نهاد از امکانات و ابزارهای متنوعی برای اعمال انحصارات و مقابله با نقض حقوق خود برخوردار است. استفاده بدون مجوز از علائم تجاری ثبت شده یورو ۲۰۲۴ یا بهره‌برداری تجاری از طرح‌های صنعتی و آثار مشمول کپی رایت این رویداد، یوفا را قادر می‌سازد ضمن طرح شکایت در مراجع قضایی صالح، خواستار توقف فعالیت‌های ناقض و جبران خسارات مادی و معنوی وارده باشد.
سازوکارهای اجرای حقوق مالکیت فکری و مقابله با نقض
در کنار تمهیدات حقوقی فوق، یوفا به عنوان دارنده حقوق، از سازوکارهای اجرایی متنوعی نیز برای صیانت از مالکیت فکری خود در رابطه با یورو ۲۰۲۴ بهره می‌برد. در گام نخست، این نهاد با نظارت مستمر بر فعالیت‌های تجاری مرتبط و رصد موارد سوءاستفاده احتمالی، در صدد پیشگیری از نقض گسترده این حقوق برمی‌آید.
آگاهی‌بخشی به ذینفعان و آحاد جامعه در خصوص حقوق انحصاری یوفا و مصادیق نقض این حقوق، رویکردی مؤثر در این راستا محسوب می‌شود. انتشار راهنمای جامع استفاده از علائم تجاری یورو ۲۰۲۴ از سوی یوفا، نمونه بارزی از این دست اقدامات به شمار می‌رود. در این راهنما، ضمن تبیین حقوق مالکیت فکری یوفا بر این رویداد، به استثنائات محدود کاربرد مجاز این علائم در اموری همچون گزارش خبری صرف یا تبلیغات محدود غیرتجاری نیز اشاره شده است.
با وجود این، در موارد احراز نقض حقوق مالکیت فکری، یوفا حق خود می‌داند که با مراجعه به مقامات قضایی و انتظامی، خواستار اعمال ضمانت اجراهای مدنی و کیفری علیه ناقضان شود. توقیف کالاهای تقلبی، جلوگیری از ادامه فعالیت‌های ناقض و الزام به پرداخت خسارت، از جمله تدابیری است که با تکیه بر رویه قضایی کشورهای اروپایی در دعاوی مشابه، می‌توان انتظار اتخاذ آن‌ها را از سوی محاکم داشت. علاوه بر این، در پاره‌ای موارد حادتر نظیر جعل گسترده علائم تجاری یا عرضه سازمان‌یافته کالاهای مقلدانه، مجازات‌های کیفری نظیر جزای نقدی یا حبس نیز می‌تواند در انتظار ناقضان حقوق مالکیت فکری باشد.
در کنار اقدامات حقوقی و قضایی، یوفا به مثابه یک نهاد ورزشی فراملی، از ابزارهای انضباطی و انتظامی نیز در راستای حراست از حقوق مالکیت فکری خود بهره می‌جوید. این نهاد با درج شروط و الزامات مرتبط با کاربرد علائم تجاری در قراردادهای همکاری با فدراسیون‌های ملی، باشگاه‌ها، شرکای تجاری و رسانه‌ای، ضمانت اجرای مضاعفی را برای تعهدات قراردادی آن‌ها در این زمینه پدید می‌آورد. نقض این تعهدات، می‌تواند مجازات‌هایی نظیر جریمه، محرومیت یا حتی لغو قرارداد را در پی داشته باشد.
حفاظت از حقوق مالکیت فکری، نیازمند مشارکت همه ذینفعان و بازیگران عرصه ورزش است. در این میان، هواداران و مصرف کنندگان نهایی نیز می‌توانند با گزارش موارد نقض حقوق یوفا و پرهیز از خرید کالا و خدمات فاقد مجوز، به صیانت از منافع اقتصادی و حقوقی این نهاد و تضمین کیفیت و اصالت محصولات ورزشی یاری رسانند. استفاده از کالا و خدمات دارای علائم تجاری مجاز، نه تنها از حقوق هواداران در برابر جعل و کلاهبرداری پاسداری می‌کند، بلکه با تقویت صنعت ورزش، زمینه را برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر رویدادهای آتی مهیا می‌سازد.
نتیجه‌گیری
بررسی نظام حمایت از حقوق مالکیت فکری یوفا در چارچوب مقررات بین‌المللی و منطقه‌ای، ضرورت و اهمیت روزافزون این حقوق در اقتصاد ورزش و موفقیت رویدادهای بزرگی همچون یورو ۲۰۲۴ را آشکار می‌سازد. معاهدات بنیادینی نظیر کنوانسیون پاریس، کنوانسیون برن و موافقت‌نامه تریپس، در کنار نظام یکپارچه اتحادیه اروپا، بستر مستحکمی را برای شناسایی و اجرای حقوق مالکیت فکری در عرصه ورزش پدید آورده‌اند.
یوفا با بهره‌گیری از این ظرفیت‌های حقوقی و نهادی، توانسته است گستره وسیعی از حقوق انحصاری را در قالب علائم تجاری، طرح‌های صنعتی و آثار مشمول کپی رایت برای خود در ارتباط با یورو ۲۰۲۴ تثبیت نماید. این حقوق، سنگ بنای تجاری‌سازی موفق این رویداد و جلب مشارکت حداکثری شرکای تجاری و رسانه‌ای، و در نتیجه کسب درآمدهای هنگفت و ایجاد ارزش افزوده برای صنعت فوتبال اروپا خواهد بود.
اعمال و حمایت از حقوق مالکیت فکری یوفا، نیازمند به کارگیری طیف وسیعی از ابزارها و سازوکارهای حقوقی، قضایی و انتظامی است. نظارت دقیق بر فعالیت‌های تجاری مرتبط، آگاهی‌بخشی به ذینفعان، اقامه دعاوی حقوقی علیه ناقضان و بهره‌گیری از ضمانت اجراهای قراردادی، راهکارهای متداول یوفا در این عرصه به شمار می‌روند. مشارکت سایر بازیگران و ذینفعان نظیر مصرف کنندگان در این روند، شرط تحقق اهداف اقتصادی و ورزشی این نهاد است.
حقوق مالکیت فکری در عین ایجاد انحصارات قانونی، کارکردهای مهمی را در تشویق نوآوری، تضمین رقابت سالم، حمایت از حقوق مصرف کنندگان و تسهیل سرمایه‌گذاری در عرصه ورزش ایفا می‌نماید. شناخت دقیق مبانی، ابعاد و سازوکارهای اجرایی این حقوق، برای فعالان حقوقی در حوزه ورزش، به ویژه در ارتباط با رویدادهای پرمخاطبی نظیر یورو ۲۰۲۴، بسیار ضروری است.
بدون تردید در دنیای ورزش تجاری شده امروز، صیانت همه جانبه از داشته‌های فکری نهادهای ورزشی، موفقیت اقتصادی و استمرار برگزاری رویدادهای باشکوه و پرهیجانی چون مسابقات فوتبال یورو به حساب می‌آید. یوفا نیز به خوبی بر این مهم واقف بوده و حمایت از حقوق مالکیت فکری خویش را سرلوحه اقدامات حال و آینده خود در عرصه فوتبال اروپا قرار داده است.